Tien tips voor naasten

• Toelichting

Als je ‘naaste’ bent van iemand die suïcidaal en/of depressief is, steun je je dierbare zoveel als je kunt. Het kan betekenen dat diegene een fors beroep op jou doet. Je ziet je voor een enorme uitdaging geplaatst. Je kunt er als naaste zelf moeite mee krijgen in je kracht te blijven. Het kost je veel energie om niet in de wanhoop meegezogen te worden. Je hebt soms het gevoel dat je er alleen voor staat; dat je je in een niemandsland bevindt zonder houvast. Een naaste is bijvoorbeeld: de echtgenoot van een suïcidale vrouw, een vriendin van een suïcidale studente, een vader van een suïcidale zoon, de buurvrouw van een suïcidale man op leeftijd.
Deze 10 tips zijn bedoeld om jou als naaste steun te geven. Ze bieden een nieuwe kijk op de rol van naasten omdat ze uitgaan van de kracht van naasten. In onze ogen zijn naasten niet zielig of erger: de oorzaak van de depressie en suïcidaliteit van hun familielid. Je bent juist moedig als je je inzet om je suïcidale familielid of vriend(in) te steunen om door een moeilijke levensfase heen te komen of met een psychische beperking te leren leven. Wij baseren deze tips op onze eigen ervaringen, op wat we uit de literatuur weten en op verhalen van nabestaanden, die na een suïcide terugkeken op hun eigen rol en op die van hulpverleners.

Tip 1 Verhelder je kijk op suïcidaliteit Als je familielid of vriend(in) vertelt of laat doorschemeren dat hij/zij steeds vaker aan de dood denkt is de kans groot dat je daar erg van schrikt en je er heel veel zorgen over maakt. Als naaste zie je een levensbedreigende situatie! Je vraagt je af welke betekenis je moet geven aan de toestand van je familielid of vriend(in), je kijkt in een zwart gat. Als iemand pijn in z’n linkerarm en pijn op de borst heeft weten we allemaal dat dat op een hartfalen kan wijzen. Maar suïcidaliteit, wat kunnen we daar van denken? Je staat steviger in je schoenen als je je visie op suïcidaliteit verheldert. Suïcidaliteit is een complex verschijnsel, soms zichtbaar maar vaker nauwelijks zichtbaar voor de omstanders. Het kan op elke leeftijd ontstaan. Er zijn nog veel vragen over suïcidaliteit die om diepgaand onderzoek vragen. Wel weten we dat er een combinatie speelt van innerlijke kwetsbaarheid, moeilijke levensproblemen en het gevoel klem te zitten. Het is van belang dat je je realiseert dat wie suïcidaal is in een fuik van wanhoop zit; geen uitweg meer ziet uit de beklemmende tunnel die hij/zij ervaart; een kokervisie heeft; cognitief en emotioneel uit het lood is en mentaal ontregeld; veel piekert; zich minder in staat voelt om problemen op te lossen; juist geen bewuste keuzen meer kan maken. Rode draad is dat iemand die suïcidaal is denkt dat overlijden de enige oplossing is voor zijn problemen. In de meeste gevallen klopt dat niet en dreigt er – zoals we dat zeggen – een definitieve ‘oplossing’ voor een tijdelijk probleem.

Tip 2 Doorbreek bij je zelf de mythes over suïcidaliteit Er zijn veel hardnekkige mythes over suïcidaliteit. Mythes zijn verhalen die niet gebaseerd zijn op de werkelijkheid. Ook professionele hulpverleners geloven als het om suïcidaliteit gaat nog te vaak in dergelijke verhalen. Laat je niet in de war brengen. Houd je hoofd koel door de mythes te laten voor wat ze zijn en te weten wat wél klopt. Een aantal veel gehoorde mythes zijn:
• Suïcide is een vrije, autonome keuze die je niet anders kunt dan respecteren. ONJUIST. Suïcide heeft meestal weinig met een zelfbewuste keus en vrije wil te maken. We weten uit onderzoek dat mensen die suïcidaal zijn, verstrikt raken in een gemoedstoestand van waaruit ze juist geen bewuste keuze meer kunnen maken. Zij willen vaak niet zozeer dood maar ze willen dat het psychische lijden ophoudt. Dat direct betrokkenen een suïcide als vrije keus zouden dienen te respecteren is dan ook een bijzonder akelig misverstand.
• Als iemand eenmaal dood wil, is er geen houden meer aan. Vroeg of laat pleegt hij/zij toch suïcide. ONJUIST Het is bekend dat de meeste mensen die in de ban waren van suïcidaliteit na een periode van enkele maanden tot twee jaar blij zijn dat ze nog leven. Zij ervaren opnieuw dat het leven hoe dan ook de moeite waard is.
• Als je praat over suïcide breng je iemand op een idee. ONJUIST. Het is bekend dat dit niet zo is. Het is zelfs omgekeerd. Er over praten betekent juist dat de suïcidale gedachten minder opdringerig worden. Natuurlijk is het lastig om over suïcidale gedachten te praten, maar een goed gesprek kan levensreddend zijn. Let op: Het blijkt dat je suïcidegevaar wel aan kunt wakkeren door de manier waarop je zo’n gesprek voert. Het kost veel energie om niet in de wanhoop meegezogen te worden. Alleen bevestigen dat de problemen groot zijn, kan er toe leiden dat hij/zij zich aangemoedigd voelt tot zelfdoding. Houd moed, blijf hopen op een alternatieve oplossing. Mensen hebben veel veerkracht en kunnen met de grootste problemen een zinvol leven leiden.

Tip 3 Neem je niet pluis gevoel serieus Als naaste ken je je familielid of vriend(in)vaak heel goed. Je kunt op enig moment een intuïtief gevoel hebben dat de ander bezig is met de dood, ook als daar helemaal niet over gesproken is. Het gaat om kleine signalen in het gedrag van de ander die de innerlijke verwarring verraden. Of iemand geeft bijvoorbeeld opeens dingen waar zij aan gehecht is weg. Het gevoel dat je dan kan bekruipen is een ‘niet pluis gevoel’ en het is heel belangrijk dat gevoel serieus te nemen. Dat kan een moment zijn om het gesprek met je familielid of vriend(in) aan te gaan en openlijk te vragen of hem of haar gedachten aan de dood bezig houden. Nodig hem/haar uit te vertellen wat hem/haar bezig houdt en biedt een liefdevol, luisterend oor.

Tip 4 Ga het gesprek aan met je familielid of vriend(in) Je vraagt je af wat je kunt doen. Heel belangrijk is dat je als het maar even kan in gesprek blijft met je suïcidale familielid of vriend(in). Naasten weten uit ervaring dat het omgaan met iemand die suïcidale is heel ingewikkeld kan zijn. Soms is het duidelijk dat iemand aan de dood denkt, maar vaak voel je de dreiging wel maar is die niet echt uitgesproken. De suïcidale persoon kan zich het ene moment groot houden –uit schaamte- en het andere moment is de wanhoop weer erg voelbaar. Toch kun jij helpen: stel de vraag van iemands leven als je bang bent dat iemand suïcidaal is . “Zo somber ben je, zie je nog wel een oplossing?”, “Zou je liever dood zijn?” “Denk je eraan om een eind aan je leven te maken?”. Vragen zijn er in soorten en maten. Het belangrijkste is dat je dergelijke vragen durft te stellen. Dat kan geen kwaad en praten helpt omdat de innerlijke spanning bij de suïcidale persoon minder wordt. Met een koel hoofd waarbij je je niet laat leiden door mythes en met een warm hart omdat je om je naaste geeft, kun je het verschil maken tussen leven of dood. Luisteren en doorvragen is het belangrijkste, je dierbare laten weten dat je hoort wat hem of haar bezig houdt en dat je van hem of haar houdt. Stel vragen vanuit de hoop dat er alternatieven zijn voor suïcide, ook als je die zelf niet een-twee-drie kunt bedenken. Vaak kan je familielid of vriend(in) dat zelf aangeven als je er naar vraagt. Enkele Do’s in je gesprek met je suïcidale je familielid of vriend(in): • Luister aandachtig, vraag door, erken dat hij/zij zich vreselijk voelt
• Wees empathisch en toon mededogen
• Vraag concreet of je familielid of vriend(in) bezig is met de dood, het niet meer ziet zitten
• Vraag wat je kunt betekenen; doe op een open manier suggesties
• Vraag hoe jullie samen de veiligheid van je familielid of vriend(in) kunnen beschermen, maak een plan en afspraken Enkele Dont’s in je gesprek met je suïcidale je familielid of vriend(in):
• Geef geen moraliserende of verwijtende feedback
• Zoek geen verklaringen
• Gebruik geen woorden als: ‘het is jouw keuze’
• Vermijd een geïrriteerde of boze toon
• Zeg (of denk) niet: dit gaat vanzelf weer over, of het is een vorm van aandacht trekken.
• Denk niet dat suïcide onvermijdelijk is omdat je zelf geen alternatief weet.

Tip 5 Stimuleer dat je familielid of vriend(in) hulp zoekt Als je familielid of vriend(in) suïcidaal is, stimuleer hem of haar dan om hulp te zoeken om het suïcidale proces te keren. Dat heeft prioriteit. Pas daarna is het zinvol om onderliggende problematiek (zoals depressiviteit of sociale problemen) aan te pakken. Ga eventueel samen op zoek naar passende hulp. Je kunt je dierbare overtuigen om hulp te zoeken door aan te geven dat:
• de depressie en suïcidaliteit nu voor hem/haar onontkoombaar lijken maar dat dat gevoel onderdeel is van zijn/haar mentale toestand;
• er veel verschillenden aanpakken zijn; er is er bijna altijd wel één die bij hem/haar en zijn/haar probleem past. Dat zelfde geldt voor de therapeut; er is altijd wel een therapeut die qua persoon bij je past;
• je niet vroeg genoeg kunt starten met professionele hulp want hoe eerder het suïcidale proces gestopt wordt, hoe groter de kans op voorspoedig herstel.
Ook als je familielid of vriend(in) al eerder suïcidaal is geweest is het belangrijk hem of haar te motiveren om zo snel mogelijk hulp te zoeken en ene alternatief voor suïcide te vinden. Je kunt ook zelf mee helpen zoeken naar passende hulp voor de suïcidale persoon. Vaak ligt contact met de huisarts als eerste voor de hand. De huisarts kan meedenken over de best mogelijke hulp in jullie omgeving. Informeer je familielid of vriend(in) over de bijdrage van de digitale hulplijn 113; en geef hem/haar informatie over hoe 113 te bereiken is: bellen 0900 – 0113 of chatten via de website www.113.nl. Vanuit de GGZ kan je familielid of vriend(in) medische en therapeutische begeleiding krijgen. Die kan gegeven worden door een vrijgevestigde psychiater, psycholoog of therapeut of door hulpverleners die verbonden zijn aan een instelling voor GGZ of een psychiatrisch ziekenhuis (een PAAZ). De huisarts is voor al deze vormen van hulp degene die kan verwijzen. Het kan nodig zijn dat je de suïcidale persoon opgenomen wordt. Dat is alleen nodig als iemand niet meer in staat is om afspraken te maken door bijvoorbeeld een psychose, psychotische depressie of impulscontrole verlies. Het heeft bijna altijd de voorkeur om mensen met suïcidaal gedrag ambulant te begeleiding in hun vertrouwde thuissituatie.

Tip 6 Zoek constructieve samenwerking met hulpverleners Bespreek met de hulpverlener wat jij als naaste kunt doen en geef aan dat je actief betrokken wilt zijn bij het begeleidingstraject van je familielid of vriend(in). Vraag van de hulpverlener om met jou als naaste samen te werken als bondgenoot om je familielid of vriend(in) door het dal heen te helpen. Zet hulpverleners niet op een voetstuk maar realiseer je dat zij ook mensen zijn die hun best doen maar de plank ook mis kunnen slaan. Zo kunnen hulpverleners ook gevangen zitten in mythes over psychisch lijden en suïcidaliteit die hen verhinderen om constructief met naasten samen te werken. Ook kunnen procedures en regels bij hen tot vermijdingsgedrag leiden. In de Richtlijn over suïcidaal gedrag, die voor alle hulpverleners geldt, is vastgelegd dat hulpverleners naasten dienen te betrekken bij de diagnose, de behandeling en de afronding en evaluatie van een hulpverleningstraject. Hier kun je – als dat nodig is- eventueel naar verwijzen. Je mag op basis van deze Richtlijn van de hulpverlener verwachten dat deze:
• zelf in gesprek gaat met jou als naaste over de suïcidaliteit van je familielid of vriend(in). Je mag verwachten dat de hulpverlener op een gelijkwaardige manier het gesprek met jou als naaste aangaat, en samen met jou bedenkt wat jouw bijdrage kan zijn;
• je betrouwbare informatieve geeft over wat suïcidaliteit is. Als het goed is zal de hulpverlener uitleggen wat er aan de hand is en wat de mogelijkheden voor hulp zijn en hoe hij/zij het aan wil pakken;
• signalen van jou dat het goed mis is met je familielid of vriend(in) serieus neemt; daar open voor staat;
• helpt om een steunnetwerk van naasten te organiseren bijvoorbeeld in de vorm van een familieberaad; • samen met je familielid of vriend(in) en met jou een veiligheidsplan opstelt;
• samen met jou bespreekt wat je er aan bij kunt dragen dat je familielid of vriend(in) trouw naar de afspraken met de hulpverleners gaat;
• als je familielid of vriend(in) zich onttrekt aan behandeling samen met jou het tij probeert te keren;
• je familielid of vriend(in) van het begin af aan laat weten dat hij of zij als hulpverlener open communiceert met naasten en dit presenteert als een noodzakelijk onderdeel van de behandeling. Zich niet verschuilt achter formele belemmeringen als het beroepsgeheim.

Hulpverleners zijn er echter vaak niet aan gewend met naasten samen te werken. Laat je niet wegsturen omdat hij/zij het nu ‘overneemt’. Laat je niet uit het veld slaan als de hulpverlener je opzij zet maar hou op een rustige manier vol. Het is heel belangrijk dat je op blijft komen voor je familielid of vriend(in). Je familielid of vriend(in) en jij hebben hulpverleners nodig, maar dat is echt wederzijds: de hulpverlener heeft jou ook nodig. Jij bent belangrijk voor de suïcidale persoon, je kent hem/haar veel beter dan de hulpverlener. Straks of over enige tijd is je familielid of vriend(in) weer thuis en ben jij degene die hem of haar de steun geeft die nodig is. Jij brengt veel meer tijd met hem of haar door dan de hulpverlener. Als de hulpverlener van je familielid of vriend(in) de suïcidaliteit niet echt serieus neemt en er geen prioriteit aan geeft in de behandeling, benoem dat dan. Ga zo nodig samen met de suïcidale persoon op zoek naar een andere hulpverlener. We weten dat sommige hulpverleners, inclusief huisartsen, psychologen en psychiaters, het onderwerp suïcide vermijden, door opvattingen en ervaringen cynisch zijn, laconiek reageren of door mythes bevangen zijn. Door hun focus op erkende ziektebeelden (uit de DSM) zien ze suïcidaliteit soms als een bijverschijnsel en besteden er minder aandacht aan dan nodig is. Laat je waardering voor de hulpverlener blijken als jullie samenwerking goed van de grond komt.

Tip 7 Blijf nabij voor de veiligheid van je familielid of vriend(in) Heel basaal is dat je je inspant om de veiligheid van je familielid of vriend(in) te beschermen. Het belangrijkste hierbij is eigenlijk eenvoudig maar soms toch lastig vol te houden: blijf nabij. Dat kun je vaak niet alleen, dat zou een te zware belasting zijn. Je kunt bijvoorbeeld afspreken dat je familielid of vriend(in) zolang de crisis duurt bij je logeert zodat je in de buurt kunt blijven. Iemand alleen laten, soms letterlijk maar in ieder geval figuurlijk, kan dodelijk zijn. Dat maakt jou als naaste ook zo belangrijk. Een professionele hulpverlener is een passant. Jij bent al langer in het leven van je naaste en je wilt dat ook blijven.

Tip 8 Maak een steunnetwerk samen met familie en vrienden Omgaan met een depressieve en suïcidale persoon is een zware opgave. Zorg ervoor dat je het niet alleen op je schouders neemt. Veel handen maken licht werk. Bespreek met je suïcidale familielid of vriend(in) wie jullie willen betrekken in een steunnetwerk van mensen die ook een bijdrage willen leveren. Dat kan lastig zijn omdat je suïcidale familielid of vriend(in) misschien voor de buitenwereld zoveel mogelijk wil verbergen dat het helemaal niet goed met hem of haar gaat. Je kunt eerst proberen je familielid of vriend(in) te overtuigen van het belang van zo’n steunnetwerk, bijvoorbeeld door aan te geven dat er mensen zijn die veel om hem/haar geven en vandaaruit graag iets willen doen; dat zouden ze immers ook doen als hij/zij met twee gebroken benen het bed moest houden. Als je familielid of vriend(in) aarzelt over het organiseren van een steunnetwerk is het nodig dat je aangeeft dat je het wel gaat doen omdat jij het anders het risico loopt het ook niet meer vol te houden. De praktijk zal uitwijzen dat je familielid of vriend(in) al snel de aanwezigheid van verschillende mensen zal gaan waarderen.

Tip 9 Organiseer support voor jezelf Steun bieden aan een depressieve, suïcidale persoon vraagt veel van je. Zeker als jij de spil bent in het steunnetwerk. Het is daarom nodig om maatregelen te nemen om te voorkomen dat jij zelf afbrandt door overbelasting en teveel zorgen. Bovendien is de zorg voor een suïcidale persoon minder mentaal belastend voor jou als je het samen doet. Blijf goed voor jezelf zorgen: eten, slapen en bewegen. Je bent mentaal sterker als je goed voor jezelf zorgt. Ook kan het nuttig zijn dat je met een vriend of vriendin afspreekt dat jullie samen regelmatig iets gaan doen wat voor jou ontspannend is en je in een andere sfeer kunt bijtanken. Zoek hiervoor iemand uit die bij je past, die kan luisteren en aandacht heeft voor jouw verhaal. Ook jij moet je hart kunnen luchten. Je kunt ook een coach zoeken, een professional die jou in regelmatige gesprekken helpt om zelf in balans te blijven. Zoek daarvoor dan wel iemand die positieve waardering heeft voor de steun die naasten aan een suïcidale persoon geven. Iemand die zelf niet gevangen zit in mythes over suïcidaliteit en vindt dat je hem/haar ‘los moet laten’. Als je huisarts voor jou een vertrouwde persoon is kan hij of zij je misschien helpen om een dergelijke coach in jouw omgeving te vinden.

Tip 10 Zoek betrouwbare informatie Als je meer wilt weten over suïcidaliteit en hoe er mee om te gaan, vind je in Nederland de nodige goede, betrouwbare informatie. Op internet vind je via Google veel informatie. Zoek termen zijn ‘preventie suïcide’, ‘omgaan met zelfdodingsgedachten’, ‘depressie en zelfdoding’, ‘zelfmoord’. Helaas circuleren er op internet ook de nodige websites die juist hulp bieden bij het uitvoeren van zelfdoding, zelfdoding romantiseren en zelfs aanprijzen. Waak voor dergelijke websites, ze vergroten het gevaar dat je familielid of vriend(in) komt te overlijden. Op de website van de Ivonne van de Ven Stichting tref je een kort overzicht met publicaties aan. Ook op de website van 113 zelfmoordpreventie tref je veel informatie aan.

Je kunt bijvoorbeeld ook de films bekijken:
• 'Wat bezielt iemand om zichzelf van het leven te beroven'?
• ‘In het hoofd van mijn zusje’
• en een online college van Ad Kerkhof.